شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب شش محله اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر "محلات ششگانه" از آن یاد می کنند. هر محله اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه ها و مساجد کوچکتری بوده که در زبان محلی به آن "خولا" (شاخه) گفته می شود. عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات ششگانه و شاخه های آنها انجام می گرفته و اکنون نیز به همان ترتیب کهن، توسط محلات ششگانه و محلات تابع آنها سامان می یابد.

       "بیوک جامعی"، پژوهشگر تاریخ اردبیل و عضو هیات امنای محلات ششگانه شهر ضمن اشاره به این نکته که آیین تشت گذاری به مناسبت آغاز روزهای عزاداری شهدای کربلا، فقط در شهر اردبیل دارای سابقه تاریخی است، در مورد این مراسم به خبرنگار "سرمایه" می گوید: «مراسم تشت گذاری از روز 27 ذی الحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصله سه روز، در نزدیک به 200 مسجد اردبیل برگزار می شود. اولین تشت گذاری رسمی شهر روز 27 ذی الحجه، پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر صورت می گیرد و سپس طی روزهای باقی مانده تا آغاز ماه محرم، بقیه محله ها هم اقدام به برگزاری این مراسم می کنند.»

         جامعی نحوه تشت گذاری مسجد جامع اردبیل را اینگونه شرح می دهد: «تشت گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله "طوی" (یکی از محله های ششگانه شهر) مدیریت می شود. چند روز مانده به 27 ذی الحجه تعدادی از زنان محله طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شستشوی تشت ها می کنند و سپس تشت ها را در گوشه ای از مسجد قرار می دهند. در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محله اصلی شهر، شش تشت آب وجود دارد. در روز تشت گذاری مسجد جامع، علاوه بر عزاداران محله طوی و توابع آن، ریش سفیدها یا روسای و هیات امنای پنج محله دیگر نیز حضور می یابند. بعد از عزاداری حسینیان محله طوی و محله های تابع آن، تشت هر محله توسط نماینده همان محله، با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می شود و روی سکویی که برای تشت ها در مسجد ساخته شده قرار می گیرد. بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه های آب را بر دوش می گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آنها را درون تشت ها خالی می کنند. عزاداران اردبیلی علاوه بر آنکه برای رفع تشنگی در طول ده روز عزاداری از آب تشت ها می نوشند، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را به عنوان تبرک به خانه ها می برند تا بیماران شان هم از آن آب بنوشند. البته با کم شدن آب باز هم آب تازه در تشت ها ریخته می شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد. روشن کردن شمع و خواندن دعای "فاتحه" نیز که دعای خاص آیین تشت گذاری است از دیگر برنامه های سنت تشت گذاری اردبیل به حساب می آید.»

       عضو هیات امنای محله طوی تفاوت تشت گذاری مسجد جامع با سایر محله ها و مساجد شهر را اینطور بیان می کند: «فقط در تشت گذاری مسجد جامع است که شش تشت به نشان شش محله گذاشته می شود و ریش سفیدان پنج محله اصلی دیگر نیز حضور می یابند. در تشت گذاری مساجد دیگر فقط عزادارن یک محله یا یک مسجد به نشان همدلی حضور می یابند و تعداد تشت ها هم ثابت نیست. در هر حال باید گفت باشکوه ترین آیین تشت گذاری متعلق به مسجد جامع شهر است.»

        نویسنده کتاب "آثار و ابنیه تاریخی اردبیل" در مورد سابقه تاریخی آیین تشت گذاری در اردبیل با اشاره به این نکته که سند تاریخی دقیقی در این خصوص به  دست نیامده، می گوید: «بر اساس متن کامل و قدیمی دعای تشت گذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از  سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده و نویسنده در آن به بزرگداشت سلاطین صفوی نیز پرداخته، می توان حدس زد آیین تشت گذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد. اما آنچه مسلم می دانیم این است که در دوره قاجاریه تشت گذاری در مسجد جامع اردبیل برگزار می شده. البته در آن مقطع برای ریختن آب به درون تشت ها از مشک استفاده می کردند که اکنون مشک ها جای خود را به کوزه های آب داده اند.»

       جامعی در ادامه به نکته دیگری نیز اشاره دارد: «تشت گذاری در عصر قاجاریه فقط در مسجد جامع اردبیل برگزار می شد و سپس سایر محلات اصلی شهر نیز نسبت به انجام این مراسم اقدام کردند. چنانکه اکنون در 200 مسجد شهر اردبیل مراسم تشت گذاری برگزار می شود. علاوه بر این در سه دهه اخیر برگزاری مراسم تشت گذاری به سایر شهرهای استان اردبیل و بیشتر شهرهای استان های آذربایجان  شرقی و غربی و چند شهر دیگر نیز تسری یافته. همچنین اردبیلی های مقیم تهران هم در آستانه آغاز ماه محرم اقدام به برپایی آیین تشت گذاری می کنند. در هر حال تا جایی که می دانیم قدیمی ترین آیین تشت گذاری در مسجد جامع اردبیل و روز 27 ذی الحجه انجام شده است.»

تشت گذاری نشانه چیست؟

   جامعی در خصوص تشت گذاری و علل انجام این کار چند احتمال را مطرح می کند. بنا به گفته وی تشت گذاری از یک طرف اهمیت مساله آب را نشان می دهد؛ چراکه آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق العاده بوده: «ایران کشوری نیمه خشک است و عراق و عربستان نیز کشورهایی خشک به حساب می آیند. پس به خودی خود آب برای ساکنان این مناطق مساله مهمی است. از طرف دیگر آب در حادثه کربلا جایگاه ویژه ای دارد. براساس مدارک تاریخی احتمال می رود حسین بن علی، امام سوم شیعیان در شهریور ماه که به "خرماپزان" معروف است، مکه را به قصد عراق ترک کرده باشد. بر اساس روایت های تاریخی پیش از رسیدن حسین بن علی و یاران و اهل بیتش به کربلا، "حر" برای بار نخست در منطقه ای به اسم "زباله" راه را بر امام سوم شیعیان بسته و حرکت کاروان وی را متوقف می سازد. حسین بن علی همانجا، علی رغم   کمبود آب، دستور می دهد تشت هایی که همراه کاروان بوده را زمین بگذارند و آب مشک ها را درون تشت ها خالی کنند تا هم یاران خودش و هم سربازان حر از آن آب بنوشند و هر دو طرف، چارپایان شان را نیز سیراب سازند.  این اتفاق هم می تواند یکی از دلایل ایجاد مراسم تشت گذاری محسوب شود. علاوه بر این اهمیت آب در روز های تاسوعا و عاشورا هم بر کسی پوشیده نیست». اما بنا به اظهارات جامعی نیاز عزاداران حسینی به نوشیدن آب نیز مقوله دیگری است که در بررسی ریشه های تشت گذاری نباید  نسبت به آن بی توجه بود؛ چنانچه در قدیم که آب آشامیدنی را از چاه های سنگی مجاور شهر اردبیل کشیده و با گاری به شهر می آوردند، آب موجود در تشت ها -- که مدام نیز پر می شد--، می توانست نیاز عزاداران به آب آشامیدنی را تامین کند.  پژوهشگر تاریخ اردبیل در نهایت، بزرگداشت آب به یاد حرکت عاشورا را یکی از مهم ترین دلایل ایجاد آیین تشت گذاری عنوان کرده و تشت گذاری را رسمی ترین استقبال اردبیلی ها از روزهای عزاداری امام سوم شیعیان می داند.

     این مدرس دانشگاه همچنین به جایگاه اردبیل در عصر صفویه اشاره کرده و به سبب وجود مرقد شیخ صفی الدین، جد ششم شاه اسماعیل در این شهر، اردبیل را بعد از قم و مشهد به عنوان سومین شهر زیارتی ایران در عصر صفوی معرفی می کند. بنا به گفته وی تشکیل حکومت صفویه را باید اوج تجلی فرهنگ تشیع دانست و به دلیل اینکه شهر اردبیل خاستگاه صفویه به حساب می آمده، اردبیل صاحب سابقه ای عمیق در مقوله عزاداری برای شهدای کربلا شده است.
  
این گزارش در شماره ??? روزنامه سرمایه چاپ شد / عکس از عکاس اردبیلی، رئوف محسنی شرق است.